It's Over 9000!

کوردە لوڕەکان ، قەیرانی شوناس و چارەنووسێکی هەڵواسراو! (به شی دویه م )-نووسینی : وه حید که مالی ئیلامی

نوسەر: وه حید که مالی ئیلامی

نوسراو لە بەرواری

13:10 2024 , October 15

کوردە لوڕەکان ، قەیرانی شوناس و چارەنووسێکی هەڵواسراو !(به شی یه که م )

-نووسینی : وەحید کەماڵی ئیلامی

هەرچەندە بابەتی ناسیونالیزم و چەمکی دەوڵەت-نەتەوە بە واتای مودێرنی خۆی لەسەردەمی پاڵەوی یەکەم پێناسە کرا لە ئێران و زمان و شوناسی بە فارس بوون بە فەرمی و بە شێوازی سیستەماتی سەپێندرا بەسەر هەموو گەلانی ناوخۆی ئێران بەڵام جیاوازییەک هەبوو لەنێوان پێکهاتەی کوردەلوڕەکان لەگەڵ باقی نەتەوەکانی ناوخۆی ئێران بە نیسبەت ئەم مەسەلەیە.

پێشەکی

بابەتی کوردە لوڕەکان یەکێکە لە کێشە هەڵواسراوە ستراتیژییەکانی مێژوو ، ئێستا و داهاتووی نەتەوەی کورد و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان کە بە داخەوە سەرەرای هەبوونی زۆر پەرتووک و نووسراوەو لێکۆلینی جۆراجۆر لەم بوارەدا و هەوڵ و تێکوشانی ماندوونەناسانەی زۆر کەسی دڵسوزی نەتەوەی کورد ، هێشتا دەرەنجامی دڵخوازی لێنەکەوتووەو کوردەلوڕەکان وەکو پێکهاتەیەکی سەرەکی لەنەتەوەی کورد چی لەبواری دیموگرافی و چی لە بواری جوگرافی نەیانتوانیوە خۆیان لە چوارچێوەی قەبارەی رامیاری – نەتەوەیی – جوگرافی کورد و کوردستان ببیننەوەو ئەنتیگرەی ببن چی لە هەرێمی کوردستان و وڵاتی عیراقی فدراڵ و چی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و وڵاتی ئێران و ئەم بابەتە خەسارێکی زۆری گەیاندووتە کوردی لوڕ بە تایبەتی وەکو بەشێکی زۆر و بەرچاو لەنەتەوەی کورد و بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی کورد و کوردستان بە گشتی.

بە دابڕان و دوورکەتنەوەی کوردەلوڕەکان لە قەبارەی رامیاری نەتەوەیی کوردو کوردستان ، کوردە لوڕەکان نە توانیان خۆیان وەکو نەتەوەو وڵاتێکی جیاوازو سەربەخۆ پێناسە بکەن و نەیشە توانیان خۆیان ببیننەوە لە نێو شوناس و هوییەتی نەتەوەکانی چواردەوریان وەک عەرەب و فارس و بەلوچ و بە بەردەوامی مێژووی دەسەڵاتە سیاسیەکانی وڵاتانی عیراق و ئێران و تورکیا بە تایبەت لەدوای سەردەمی سەفەوی و عوسمانییەکان تاوەکو ئێستا کوردەلوڕەکان و هێز و پوتانسییەلی مرۆڤی و کۆمەڵایەتیان بەکرێ گیراوەو بەکارهاتووە وەکو ئامێر و سەرباز و لەشکەر دژ بە وڵاتان و دەسەڵاتی رکابەر و دراوسێ تەنانەت بگرە لەدژی بزووتنەەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی کورد لە هەردوو وڵاتی ئێران و عیراق و بەم شێوەیە کوردە لوڕەکان هیچکات یان نەیانتوانیوە یان دەرفەتی ئەوەیان پێنەدراوە کە بیر لە ڕاستەقینەی شوناس و عرقی نەتەوەیی خویان بکەن.

کورده لوڕەکان وەکو بەشێکی گەورە لە پێکهاتەی کۆمەڵگەی کوردەواری‌و دانیشتوانی زنجیرە چیای درێژ‌و پان‌و بەرینی زاگرۆس، هەر لە سەرەتای دەستپێکردنی ژیان‌و مێژووی نووسراوی شارستانییەت لە داوێنی شاخ‌و داخەکان‌و دەشت‌و دۆڵەکانی ئەم جوگرافیایە ژیاون‌و بە پاراستنی زەوی‌و کولتور‌و زمانەکەیان و...هتد، ڕۆلێکی یەکجار بەرچاویان هەیە لە هەموو بوارەکاندا نەک تەنها لە ناوچەکانی دێرینی نێشتەجیبوونی خۆیان، بگرە لە زۆر ڕووداو‌و پێشهاتی کۆمەڵایەتی، ڕامیاری، ئابووری، سەربازی، کولتوری‌و هتد، کە لە نێوان دەوڵەت‌و نەتەوە دراوسێەکانی ڕوویداوە.

کورده لوڕەکان لە زۆر بواردا بنەڕە‌تیترین‌و سەرەکیترین بەردی بناغەی شارستانییەت‌و پێشکەوتنە مرۆڤایەتیەکانیان داناوە لە ئاسیای ناوین‌و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەو ئاسەوارانەی کە لە ناوچە لوڕنشینەکاندا دۆزراونەتەوە نیشاندەری ئەوەن کە بەر لە (80-100) هەزار ساڵ پێش زایین مرۆڤ لەم ناوچانە ژیانی بەسەر بردووە‌و مێژووی شارستانییەت‌و شارنشینی لە ناوچە لوڕنشینەکان بە گوێرەی زۆر لێکوڵینەوەی زانستی‌و ئەکادیمی‌و مەیدانی‌و پەیدابوونی زۆر ئاسەواری کۆن دەگەڕێتەوە بۆ دوانزە (12000) هەزار ساڵ بەر لە زایین، ئەمە ئەو زانیاری‌و مێژووەیە کە تا ئێستا بە دەست کەوتووە‌و هیچ دوور نییە کە لە داهاتوودا لە ئەنجامی لێکوڵینەوەکان‌و پەیدابوونی ئاسەوار‌و نیشانەی دیکە ئەم مێژوویە بگەڕێتەوە بۆ دواتر. سەرەڕای ئەو هەموو بە سەرهات‌و ئاڵوگۆڕانەی کە بە درێژایی چەندین هەزار ساڵ بە سەر ئەم بەشە لە نەتەوەی کورد هاتووە‌و هەر چەندە تەنانەت زمان‌و زاراوەی کوردی لوڕی نەهاتووەتە سەر ڕێزمان‌ورێنوس ‌و داب‌و نەریت‌و کولتور‌و ئەدەب‌و مۆسیقا‌و زاراوە‌و زمانی کورده لوڕه کان هێشتا بە شێوازێکی زارەکی ماوەتەوە، بەڵام پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی لوڕ ئەوەندە کۆن‌و ڕیشەدار‌و قایمە، کە تا ئێستاش زۆرینەی تایبەتمەندیە ڕەسەنەکانی خۆی بە باشی‌و خاوێنی پاراستووە‌و هەوڵدانی نەیارانی نەتەوەی کورد بۆ تواندنەوەی کورده لوڕەکان لە نێو خۆیان نەیتوانیوە بگات بە ئەنجام.

بۆ ڕۆشنایی زیاتری خوێنەری ئەم بابەتە لەگەڵ فاکتەرەکانی پێناسەو پێکهاتەی کوردەلوڕەکان ،ناوەڕۆکی ئەم بابەتە بە شێوازی خوارەوە پۆلێن دەکرێت:

1- واتای وشەی لوڕ

2- لوڕ کێن‌و ڕەگەزیان چییە؟

3- پێناسەی کوردی لوڕ و شێوەزاریان

4- هەشیمەت و ژمارەی کوردی لوڕ

5- جوگرافیای دانیشتنی کوردەلوڕەکان

6- کورتەیەک لە مێژووی دەسەڵاتە ڕامیارییەکان لە نێو کوردی لوڕ

7- ئایین و ئایین زا لە نێو کوردی لوڕ

8- کوردە لوڕەکان و ئێرانچێتی (پان ئێرانیزم )

9- کوردە لوڕ و دەسەڵاتەکانی پاڵەوی و کۆماری ئیسلامی لە ئێران

10- کوردی لوڕ و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی کورد

11- کوردی لوڕ و هێزە سیاسییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان

12- بۆچوون و پێناسەکانی ئێستای کۆمەڵگای کوردی لوڕ لە بواری شوناسی نەتەوەیی

13- دەرفەت و پرسیارەکان

14- پیشنیارەکان کوتایی

1- واتای وشەی لوڕ سەبارەت بە واتای وشەی " لوڕ " یان " لوێڕ " یان " لێڕ " چەند بیڕو بۆچوونی جۆراوجۆر لە ئارادایە، ئەم وشەیە لە هەندێ لە ناوچە لوڕنشینەکان بەو جێگایانە دەگوترێت کە دارستانی چڕ‌وپڕیان هەیە، لە بەر ئەوە هەندێ کەس لەو بڕوایەدان چونکە زۆرینەی ناوچە لوڕنشینەکان شاخاوی‌و دارستانین، بۆیە ناوی لوڕ‌و لوڕستانیان بەسەردا بڕاوە، میر شەرەفخانی بەدلیسی مێژوونووسی بە ناوبانگی کورد کە لە قۆناغێک لە سەردەمی سەفەوییەکان لە بارەگای شا تەهماسبی سەفەویی کاروباری ناوچە کورد‌و لوڕنشینەکانی ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەکانی پێ سپێردرابوو لە پەرتوکی شەرەفنامە جگە لەوەی کە لە لوڕە‌کان وەکو یەکێک لە هۆزە سەرەکییەکانی نەتەوەی کورد نێودەبات لە سەر ئەو بڕوایەدایە کە ئەم بەشە لە نەتەوەی کورد بۆیە ناوی لوڕیان بە سەردا دابڕاوە کە لە مەڵبەندی "مانڕوود" (ناوچەیەکی باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستانە لە نزیکەی کەنداوی هورموز) گوندیک هەیە بە نێوی کوردە‌و لە نزیکی ئەو گوندە دەربەندێک هەیە کە بە زاراوه ی لوڕی پێ دەڵێن "کووڵ"، لە نێو ئەم دەربەندەش شوێنێک هەیە کە نێوی "لوڕ" ە‌و لەبەر ئەوەی ڕە‌چەڵەکی هۆز‌و خێڵە کورده لوڕەکان لە سەرەتا دانیشتوی ئەو شوێنە بوونە بۆیە ناوی خۆیانیان ناوە بە "لوڕ". لە لایەکی دیکەوە لە باکووری شاری لوڕنشینی ئەندیمشک کە ئێستا دەکەوێتە پارێزگای خوزستانی ئێران شارێکی کۆن‌و ڕوخاو هەیە بە نێوی "لوڕ" کە ئاسەواری چەندین ئیمپراتۆرییەت‌و دەسەڵات، وەکو، مادەکان، پارتەکان، ساسانییەکان، ئەشکانیەکان‌و سەرەتاکانی سەردەمی ئیسلامییەت تیایدا دۆزراوتەوە‌و هەندێ لە مێژوونووسان بڕوایان وایە کە ئەم شارە کەوتووەتە بەر شاڵاو‌و هێرشی مەغۆلەکان‌و لەنێو چووە، جا لە بەر ئەوەی ئەم شارە جێگای باوک ‌و باپیرانی کورده لوڕەکان بووە ناوی لوڕ‌و لوڕستانیش لەوەوە دێت.

هەندێ بیر‌و باوەڕی تریش هەیە کە لە بەر ئەوەی لە ڕاستیدا نزیک نین‌و هیچ بەڵگەیەک بۆ سەڵماندنیان لە ئارادا نیە ئاماژەیان پێ ناکەین

2- لوڕ کێن‌و ڕەگەزیان چییە؟ لە چوار چێوەیەکی گشتی وەکو هەموو نەتەوە ئاری‌و ئێرانییەکان بێگومان لوڕەکانیش بەشێکن لە ڕەگەزە ڕەسەنەکان کە تەنانەت بەرلە نووسینی یەکەم لاپەڕەکانی مێژووش نیشتەجێی ئەو ناوچانە بوون‌و بە هەزاران ساڵە تیایدا دەژین.دوکتور نێگەهبان کە یەکێکە لە پسپۆڕە دێرین ناسەکانی ئێران‌و بەساڵان لێکۆڵینەوە‌و لێگەڕینی کردووە لە تەپە‌و گردەکانی چغازەنبیل، چغامێش‌و هەفت تەپە ، دەڵێت کورده لوڕەکان هەمان ئیلامییەکانن، کە بە لانیکەم شەش هەزار ساڵ مێژوویان هەیە لەم ناوچانە. دیترامانی فەرەنسی و هوتوم شیندلەر لە سەر ئەو باوەڕەدان کورده لوڕەکان هەمان "گووتییەکان‌و لۆلۆییەکان"ن کە لە دانیشتوانی دێرین‌و زۆر کۆنی زنجیرە چیای زاگرۆس بوون. هەندێکی دیکە لە مێژوونووسان‌و پسپۆڕانی مێژووناس ڕەچەڵەکی کورده لوڕەکان دەگەڕێننەوە بۆ "کاسییەکان" کە لە گەڵ گەلانی دیکە یەکێتی سێ لایەنەیان لە ڕۆژئاوای ئێران پێکهێنا لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەتی ماد‌و لە کۆتاییدا مادەکان لە ساڵی (612)ی بەر لە زایین دەوڵەتی ئاشووریان بە تەواوەتی شکستدا‌و شاری نەینەوایان داگیر کرد.دەربارەی ڕەگەزی ڕەسەنی کاسییەکانیش بیڕوڕای جیاواز هەیە‌و هەندێ پیانوایە کاسییەکان "ئارین"‌و هەندێکی دیکەش دەڵێن "ئازیانین"‌و بەر لە ئارییەکان‌و مادەکان نیشتەجێی زاگرۆس ببوون.

3- پێناسەی کوردی لوڕ و شێوەزاریان لە بەر ئەوەی زاراوە‌و زمانی کورده لوڕه کان بە شێوەیەکی زانستیانە ئیشی ڕێزمانی‌و لێکۆڵینەوی لە سەر نەکراوە‌و تا ئێستاش کورده لوڕەکان بە تایبەتی ئەوانەی کە نیشتەجێی ناوچە لوڕ نشینەکان له روژهه ڵاتی کوردستانن ڕێزمانێکیان نییە بۆ نووسینی زمانەکەیان، زۆر لایەن وەکو فارسەکان‌و تورکە ئازەرییەکان هەوڵیانداوە تاکو کورده لوڕەکان‌و شێوە زاری کوردی لوڕی وەکو بەش یان لقێک لە نەتەوە‌و زمانەکانی خۆیان لە قەڵەم بدەن، یان بۆ ئەوەی جیاوازی بخەنە نێوان پیکهاته کانی نه ته وه ی کورد، زاراوەی کوردی لوڕییان بە زمانێکی جیاواز لە زمانی کوردی پێناسە کردووە‌و چەندین تیۆری دوور‌و درێژ‌و بەڵگەی ساختەشیان بۆ تاشیوە. ئەوەی کە شێوە زاری لوڕی بەشێکی جیایی هەڵنەگرە لە باقی شێوە زارەکانی زمانی کوردی لە لایەن زۆر کەسایەتی پایەبەرز و زمانناس‌و لێکوڵەر‌و دەیان پسپۆڕ‌و شارەزا لە بواری زماندا پشتڕاست کراوەتەوە، ئەگەر پسپۆڕانی زمانناس‌و نەتەوەناس ئەو دەرفەتەیان ببوایە کە لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی و زانستی وپراکتیکیان کردبا لە سەر شێوە زارەکانی زمانی کوردی لە هەر چوار پارچەی کوردستان بە گشتی‌و ناوچە لوڕ نشینەکان بە تایبەتی بیگومان هیچ دوو دڵییەکی نەدەما لەوەی کە نەک تەنها شێوەزاری لوڕی، بەڵکو داب‌و نەریت‌و کولتور‌و زۆرینەی فاکتەرە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگای کوردی لوڕ لەگەڵ باقی پێکهاتەکانی نەتەوەی کورد وەکو یەکن‌و مێژوویەکی هاوبەش‌و دێرینیان هەیە. زۆربەی پسپۆڕانی زمانناس شێوەزارەکانی زمانی کوردیان بەمشێوەیە پۆلێن کردوتەوە. -کرمانجی ژووروو -کرمانجی ناوەڕاست -کرمانجی خواروو -گۆرانی کە هەر کام لەم شێوە زارانەش بە گوێرەی ئەو دیمۆگرافیا‌و جوگرافیایەی کە بە کاری دێنن چەندین لقی جۆراجۆریان هەیە کە ئەمەش نەک جیاوازی نییە، بەڵکو دەوڵەمەندی زمان‌و شێوە زارەکانی کوردی پیشان دەدات.

زاراوەی لوڕیش دەچێتە چوارچێوەی شێوە زاری کرمانجی خواروو کە بۆ خۆیشی چەندین شێوە زاری جۆربەجۆری هەیە وەکو زاراوەی خۆرماوایی (خوڕەم ئابادی)، بەختیاری، بویرئەحمەدی، مامەسەنی (مەمەسەنی)، کێوە گێلو، زاراوەی دزپێلی (دزفولی)‌و ئەندیمشکی، زاراوەکانی بوشەهری‌و هورموزیانی، دەشتستانی‌و تەنگستانی، بەردستانی، شوانکارە‌و ...هتد کە زۆرینەیان زۆر لە یەک نزیکن‌و بە باشی لە یەکتر تێدەگەن‌و هەروەها هەزاران وشەی هاوبەشیان هەیە لەگەڵ شێوە زارەکانی دیکەی زمانی کوردی.

4- هەشیمەت و ژمارەی کوردی لوڕ بە هۆی ئەوەی کە هەتا ئێستا سەرژمێرییه کی ڕاستەقینە‌و زانستیانە‌و مەیدانی لەسەر ژماره ی کوردی لوڕ نەکراوە‌و هیچ ئۆرگان یان ڕێکخراوێکی فەرمی ئەم ئیشەی نەکردووە، بۆیە ئامارێکی ڕاستەقینە وباوەڕ پێکراو لەم بوارە دا لە به ر ده ست نییە، بەڵام بە گوێرەی ئەو ئامارانەی کە دەوڵەتانی ئێران وعێراق سەبارەت بە دانیشتوانی پارێزگاکانیان دەریان خستووە‌و بە لەبەرچاوگرتنی ڕێژەی ئەو کورده لوڕانەی کە لە پارێزگا غەیرە لوڕەکاندا دەژین(مەبەست ئە پارێزگایانەیە کە بە گوێرەی نەقشەی فەرمی سنووری پارێزگاکان بەشێکی زۆر لە کورده لوڕەکان‌و ناوچە لوڕنشینەکانیان لە جەماوەر‌و ناوچەکانی خۆیاندا دابڕیوە)، ژمارەی سەرجەم کورده لوڕەکان لە وڵاتی پارچەکراوی کوردستان وناوچەکانی دیکە زیاتر له "ده ملیۆن " کەسه کە زۆربەیان دانیشتوی ڕۆژهەڵاتی کوردستانن.

5- جوگرافیای دانیشتنی کوردەلوڕەکان زۆرینەی ئەو شوێنانەی کە کورده لوڕەکان تیایدا نیشتەجێن هەڵکەوتوتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان‌و ولاتی ئیرانن و ژمارەیەکی زۆریش لە کورده لوڕەکان دانیشتوی باشووری کوردستان‌و وڵاتی عێراقن. لە وڵاتی ئێران نزیکەی

7- ئایین و ئایین زا لە نێو کوردی لوڕ سەرەرای ئەوەی کە کۆمەڵگای کوردەلوڕەکان و جوگرافیای دانیشتنیان ناوەندی لەدایک بوونی ئایینی کوردی " یاری "ە و کوردە لوڕەکان هەتاکو دەرکەوتنی ئایینی ئیسلام باوەریان بە ئایینی یاری و زەردەشتی و ئایینەکانی دیکەی ئەو سەردەمە بووە وەک میترایی ، مەزدەکی ، مانەوی و ..هتد ، بەڵام لە دوای دەرکەوتنی ئیسلام، کورده لوڕەکان ئایینی ئیسلامیان وەرگرت‌و ئێستا زۆرینەی پێکهاتەی کوردی لوڕ موسڵمانن ‌و لە سەر ئایینزاکانی شیعە‌و سوننەن. کورده لوڕەکان به تایبه ت لە دوای دامەزرانی دەسەڵاتی سەفەوییەکان لە ئێران هەر وەکو نەتەوەکانی دیکە، یان بە زەبری شمشێر، یان لە پێناوی بەرژەوەندی‌و مانەوە ئایینزای شیعەیان وەرگرت‌و بەشێک لە کورده لوڕەکان کە لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان مابوون لە سەر ئایینزای سوننە مانەوە، بەڵام ئێستا نزیکەی لە سەددا هەشتای (80%) کورده لوڕەکان لە‌ سە‌ر ئایینزای شیعەن. بەشێکی دیکه ی کورده لوڕەکان هیشتا لە سەر ئایینەکانی دیکە وەکو یارسان‌و بەهایی‌و جوولەکە‌و ماونەتەوه.

بۆچونی نوێ

please Login to comment